عمل جراحی انحراف چشم (استرابیسم)

استرابیسم چیست؟

استرابیسم نوعی مشکل چشمی است که در آن چشم‌ها وضعیت ناهمگونی نسبت به یکدیگر داشته و نگاه آنها به جهات مختلف است. این ناهمگونی ممکن است واضح بوده و یا آنکه صرفاً بعضی اوقات وجود داشته باشد. در حالیکه یک چشم مستقیماً به سمت جلو نگاه می‌کند چشم دیگر به سمت داخل، خارج، بالا و یا پایین چرخیده است. چشم چرخیده بعضی اوقات به وضعیت اصلی و مستقیم برگشته و بر عکس چشم مستقیم از موقعیت خود خارج می‌شود.

آیا استرابیسم ارثی است؟

استرابیسم در میان گروه سنی اطفال مشکل شایعی بوده و در حدود ۴% کودکان دیده می‌شود ولی ممکن است زمان بروز آن در سنین بالاتر نیز باشد. شیوع آن در پسر و دختر به یک نسبت بوده و با توجه به نظرات متخصص انحراف چشم، گاهی ابتلا فامیلی دارد. با این‌حال، بعضی از مبتلایان سابقه چنین مشکلی را در فامیل خود ذکر نمی‌کنند.

انحراف چشم؛ بینایی و مغز

با یک دید دو چشمی طبیعی، هر دو چشم به یک نقطه نگاه می‌کنند. بخش بینایی مغز، دو تصویر رسیده را به صورت یک تصویر سه بعدی ترکیب می‌کند.
وقتی به علت استرابیسم یکی از چشم‌ها از موقعیت خود خارج می‌شود، دو تصویر متفاوت به مغز ارسال می‌شود. در یک کودک خردسال، مغز چنین یاد می‌گیرد که تصویر چشم منحرف شده را نادیده گرفته و تنها تصویر چشم مستقیم یا چشم با دید بهتر را بپذیرد. این امر سبب از بین رفتن درک عمق و دید دو چشمی می‌شود. بالغین که دچار استرابیسم می‌شوند اغلب بدان علت که مغز توانایی پذیرش یا دریافت تصویر هر دو چشم را پیدا کرده است، دو بینی پیدا می‌کنند. با توجه به تجربیات متخصص انحراف چشم، در این حالت مغز قادر به حذف تصویر چشم منحرف نخواهد بود. ولی متاسفانه در کودکان این اتفاق یعنی حذف تصویر چشم منحرف بسرعت رخ می‌دهد و این وضعیت منجر به تنبلی یا آمبلیوپی می‌شود.

کاهش دید یا آمبلیوپی چیست؟

قرارگیری طبیعی چشم‌ها در طی دوره کودکی امکان تکامل دید مناسب این سنین را فراهم می‌سازد. قرارگیری غیر طبیعی مانند آنچه در استرابیسم دیده می‌شود، سبب کاهش دید یا آمبلیوپی خواهد شد. مغز تصویر چشم بهتر را تشخیص داده و تصویر چشم ضعیف‌تر یا آمبلیوپیک را حذف می‌کند. این موضوع تقریباً در نیمی از کودکان مبتلا به استرابیسم اتفاق می‌افتد.
آمبلیوپی را می‌توان با بستن چشم بهتر و تقویت و بهبود بینایی چشم ضعیف‌تر، درمان نمود. اگر آمبلیوپی در همان سالهای نخست زندگی تشخیص داده شود، درمان آن اغلب موفقیت آمیز خواهد بود ولی درصورتیکه درمان آن به تأخیر افتد، آمبلیوپی یا آفت دید وضعیتی دائمی پیدا خواهد کرد. قاعدتاً هر قدر آمبلیوپی زودتر درمان شود، دید بهتری تأمین خواهد شد.

علل و علائم انحراف چشم (استرابیسم) Strabismus

به دیواره خارجی هر چشمی، شش عضله چسبیده است که مسئولیت کنترل حرکات چشم را به‌عهده دارند. در هر چشم، دو عضله چشم را به سمت راست یا چپ می‌برند. چهار عضله دیگر مسئولیت حرکت چشم به سمت بالا و پایین و یا کنترل حرکات مورب چشم را بعهده دارند. برای تمرکز هر دو چشم بروی یک نشانه مشخص، لازم است تمامی عضلات چشم با یکدیگر و با عضلات همکار چشم مقابل هماهنگ باشند. هر علتی که در این هماهنگی اختلال ایجاد کند می‌تواند منجر به استرابیسم شود.
نقش کنترلی مغز نیر بر عضلات چشم از اهمیت بسزایی برخوردار است. بنابراین کودکان مبتلا به مشکلات مغزی از قبیل فلج مغزی، عقب افتادگی مغزی، هیدروسفالی و تومورهای مغزی اغلب دچار استرابیسم می‌شوند. هر عاملی که منجر به کاهش بینایی شود مانند عیب انکساری، آب مروارید، صدمات چشمی و …می­تواند عاملی برای استرابیسم باشد.

اصلی‌ترین علامت استرابیسم

با نظر متخصص انحراف چشم، در واقع چشمی است که در جای خود قرار ندارد. گاهی طفل در نور آفتاب یک چشم خود را می‌بندد و گاه با کج کردن سر خود به یک موقعیت بخصوص تلاش می‌کند که از هر دو چشم خود استفاده کند و گاه بصورت خستگی شدید چشم و سردرد در حین فعالیت چشمی و گاهی علایم فقدان یک دید عمق مناسب نیز دیده می‌شود. بالغینی که دچار استرابیسم می‌شوند نیز اغلب از دوبینی شکایت می‌کنند.

تشخیص توسط متخصص انحراف چشم

لازم است هر کودکی در طی دوره شیرخواری یا سنین قبل از مدرسه توسط پزشک خانواده، متخصص اطفال یا چشم پزشک معاینه و مشکلات احتمالی او تشخیص داده شود. این موضوع بویژه در مواردیکه عضو دیگری از خانواده مبتلا به استرابیسم یا آمبلیوپی است اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. در شیرخواران اغلب درک اختلاف بین انحراف چشم، انحراف ظاهری دو چشم از استرابیسم واقعی مشکل است. در کودکان کم سن و سال بینی پهن و عریض و چین پوستی قسمت داخلی پلک سبب می‌شود که در نگاه به چپ و راست چشم‌ها مخفی شده و بدین ترتیب منحرف بنظر برسند. این ظاهر استرابیسمی بتدریج و با رشد کودک بهبود می‌یابد و حال آنکه استرابیسم واقعی ارتباطی با رشد کودک ندارد و در این میان چشم پزشک بخوبی قادر به تمایز بین استرابیسم واقعی و کاذب است.

راه‌های درمان توسط متخصص انحراف چشم

اهداف درمان استرابیسم، حفظ دید، مستقیم کردن چشم‌ها و بازگرداندن دید دو چشمی است. بسته به علت استرابیسم، درمان ممکن است بصورت تجویز عینک، برداشتن کاتاراکت یا اصلاح سایر علل زمینه‌ای ایجاد انحراف چشم و یا تغییر دادن موقعیت عضلات نامتعادل چشم باشد. بعد از انجام یک معاینه کامل چشمی شامل مطالعه دقیق قسمت‌های داخلی، چشم پزشک درمان مناسب اپتیکی، طبی یا جراحی را انتخاب خواهد نمود. اغلب بستن چشم بهتر جهت تقویت بینایی چشم آمبلیوپیک نیز ضروری خواهد بود.

ایزوتروپی (انحراف چشم به داخل)

ایزوتروپی در واقع انحراف چشم‌ها به سمت داخل بوده و شایعترین نوع استرابیسم شیرخواران است. کودکان خردسال مبتلا به ایزوتروپی هیچگاه از هر دو چشم خود بطور همزمان استفاده نمی‌کنند.
در اکثر موارد برای تراز کردن چشم‌ها، تأمین دید دو چشمی و اجتناب از افت دید دائمی، جراحی یا عمل انحراف چشم زودهنگام ضروری خواهد بود.
ایزوتروپی انحراف چشم‌ها به سمت داخل بوده و در واقع شایعترین نوع استرابیسم است که با انجام عمل انحراف چشم مواجه خواهد شد.
در جریان جراحی توسط متخصص انحراف چشم میزان نیروی عضلات در یک یا دو چشم تنظیم می­شود. مثلاً در جراحی ایزوتروپی، ممکن است عضله داخلی محکم‌تر را از چشم جدا کرده و مقداری عقب‌تر مجدداً به چشم وصل نمایند. این کار اثر کشنده عضله را تضعیف نموده و امکان چرخش چشم به سمت خارج را فراهم می­سازد. بعضی اوقات نیز می­توان برای تسهیل حرکت چشم به سمت خارج، عضله خارجی را کوتاهتر نموده و بدین ترتیب نیروی کشنده آن را افزایش داد.

ایزوتروپی تطابقی چیست؟

ایزوتروپی تطابقی شکل شایع ایزوتروپی است که بیشتر در کودکان دور بین سنین ۲ سال یا بالاتر اتفاق می­افتد. کودک در سنین پایین، قادر است برای جبران دوربینی خود، تلاش تطابقی خود را افزایش دهد ولی اینکار مشخصاً سبب انحراف چشم‌ها به سمت داخل می­شود. برای جبران ایزوتروپی تطابقی، قل از هر گونه عمل انحراف چشم، به کودک عینک داده می‌شود.
برای جبران ایزوتروپی تطابقی، به کودک عینک دو کانونی داده می‌شود. عینک تلاش تطابقی مزبور را کاهش داده و می‌تواند چشم‌ها را به وسط آورد. در برخی موارد استفاده از نوع بخصوصی از عینک‌های دو کانونی ضروری است (که در شکل روبرو نشان داده شده است). و گاهی می‌توان از قطره‌های چشمی، و لنزهای مخصوصی بنام منشور (Prism) استفاده نمود. گاهی اوقات ورزشهای چشمی نیز به اصلاح این حالت در کودکان بزرگتر کمک می­کند تا انجام عمل انحراف چشم.

اگزوتروپی (انحراف چشم به خارج)

اگزوتروپی، یا انحراف چشم به سمت خارج، دیگر نوع شایع استرابیسم است. این حالت بیشتر زمانی اتفاق می­افتد که کودک روی شی ای در دور دست تمرکز می­کند. اگزوتروپی اغلب متناوب (Intermittent) بوده و مخصوصاً در هنگام خستگی یا استرس در کودک بروز می‌کند. والدین اظهار می‌دارند که کودک در مقابل نور آفتاب یک پلک خود را جمع می­کند. گر چه عینک، ورزش چشمی یا منشور در این حالت نیز به کنترل چرخش چشم به سمت خارج کمک می­کند ولی در اکثر موارد لازم است نوعی عمل جراحی صورت گیرد.

جراحی استرابیسم توسط متخصص انحراف چشم

هیچ گاه و در جریان هیچ نوع عمل جراحی یا عمل انحراف چشم، کره چشم از محل خود خارج نمی­شود. جراحی استرابیسم در واقع ایجاد برشی کوچک در بافت پوشاننده چشم است که به چشم پزشک امکان می­دهد تا به عضلات زیرین این بافت دسترسی پیدا کند. اینکه کدام عضلات تحت عمل جراحی یا عمل انحراف چشم قرار گیرند بستگی به جهت چرخش چشم دارد. گاهی اوقات لازم است هر دو چشم تحت عمل جراحی قرار گیرد.
جهت عمل جراحی استرابیسم در اطفال، بیهوشی ضرورت دارد ولی جراحی بزرگسالان با بی حسی موضعی نیز امکان پذیر است.
بهبودی سریع است. فرد اغلب ظرف چند روز به فعالیتهای طبیعی‌اش بر می‌گردد. بعد از جراحی، گاهی استفاده از عینک یا منشور نیز ضرورت پیدا می­کند. گاهی اوقات ممکن است اصلاح انجام شده بیشتر یا کمتر از مقدار موردنظر باشد که در آن صورت انجام عملی دیگر ضرورت خواهد یافت.

توصیه می‌شود جراحی یا عمل انحراف چشم اصلاحی استرابیسم توسط متخصص انحراف چشم هر چه سریعتر صورت گیرد زیرا شیرخوار به محض اینکه چشم‌هایش مستقیم شد امکان دید طبیعی و دید دو چشمی را پیدا خواهد کرد. از طرف دیگر لوچی چشم می­تواند بر اعتماد به نفس کودک نیز نقشی منفی داشته باشد.

همانند هر عمل جراحی یا عمل انحراف چشم، جراحی بر روی عضلات چشم نیز با عوارضی همراه است. این عوارض شامل عفونت، خونریزی و دیگر عوارض نادری است که می­تواند به از دست دادن دید بیانجامد. با این‌حال، جراحی استرابیسم معمولاً درمانی بی خطر و مؤثر است و در عین حال هیچگاه جای عینک و یا آمبلیوپ درمانی را نمی‌گیرد.

خلاصه

رشد کودک به خودی خود استرابیسم را درمان نمی‌کند.

موثرترین زمان درمان استرابیسم، زمانی است که کودک در سنین پایینی به سر می­برد.

مستقیم نمودن چشم­ها در هر سنی امکان پذیر است.

درمان استرابیسم ممکن است بدون جراحی و با استفاده از قطره­های چشمی، تمرینات چشمی و یا عینک انجام گیرد.

در صورتیکه درمان جراحی لازم باشد، هرقدر در سنین پایین‌تری انجام شود شانس تأمین دید دو چشمی بیشتر خواهد بود.